NO₂, NH₃, H₂S,… là những khí độc phổ biến thường xuất hiện trong ao khi môi trường ao bị ô nhiễm chất thải trong ao không kịp phân hủy, từ đó tạo cơ hội cho những vi khuẩn gây bệnh bùng phát ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe tôm, cá.

I/ Nguyên nhân hình thành các loại khí độc thường gặp

    1. Khí độc H₂S

      Được hình thành khi mùn bã hữu cơ, chất thải của tôm bị vi khuẩn phân hủy trong điều kiện thiếu oxy. Các loại chất thải này lắng đọng xuống đáy ao và bị phân hủy theo 2 trường hợp.

+ Trong điều kiện có oxy: vi khuẩn sẽ phân hủy chất thải và tạo thành một lớp bùn mỏng màu sáng có tác dụng như màng ngăn khí độc H₂S thoát ra môi trường nước.

+ Bên dưới lớp bùn này vi khuẩn phân hủy trong điều kiện thiếu oxy tạo ra khí H₂S, đây là lớp bùn đáy và có màu đen.

Khí H₂S là loại khí cực độc, có mùi trứng thối và càng có nhiều bùn đen tích tụ dưới đáy ao thì càng sinh ra nhiều khí độc.

   2. Khí NH₃, NO₂

     Khí NH₃ tồn tại trong môi trường nước ở hai dạng NH₄⁺ (dạng ion) và NH₃ (dạng không ion), dạng ion ít gây độc cho tôm, trong khi đó dạng không ion lại gây độc cho tôm. Hàm lượng NH₃ hiện diện trong môi trường nước phụ thuộc vào nhiều yếu tố, trong đó pH và nhiệt độ là hai hai yếu tố quan trọng nhất, nhìn chung nếu nhiệt độ càng cao, pH càng cao, hàm lượng oxy thấp thì tính độc NH₃ càng cao, tuy nhiên nếu độ mặn gia tăng thì tính độc của chúng giảm chút ít nhưng không đáng kể.

Tỷ lệ NH₃ (%) trong nước theo nhiệt độ và pH ở độ mặn 0 – 5 ‰ (Creswell, R.L., 1993)

Nguồn: Nguyễn Phú Hòa – Chất lượng môi trường nước trong nuôi trồng thủy sản – Trường Đại học Nông Lâm TP.HCM.

Tỷ lệ NH₃ (%) trong nước theo nhiệt độ và pH ở độ mặn 0 – 40 ‰ (thep Creswell, R.L., 1993)

Nguồn: Nguyễn Phú Hòa – Chất lượng môi trường nước trong nuôi trồng thủy sản – Trường Đại học Nông Lâm TP.HCM.

– Tôm chân trắng được nuôi với mật độ cao, do đó hàng ngày một lượng lớn thức ăn được cho vào ao nuôi, mặc dù thức ăn không dư thừa nhưng thực tế chỉ có khoảng 30% – 40% lượng thức ăn ăn vào hỗ trợ cho quá trình tăng trưởng (để có FCR 1:1), khoảng 60 % – 70% lượng thức ăn bài tiết ra ngoài và gây nên tình trạng ô nhiễm hữu cơ trong ao nuôi và qua đó làm phát sinh NH₃ và NO₂.

– Vi sinh vật hữu ích không tồn tại trong ao nuôi hoặc tồn tại với mật số rất thấp không đủ để chuyển hoá hoàn toàn các khí độc thành NO₃ không độc cho tôm.

– Hàm lượng oxy không được cung cấp đầy đủ dẫn đến chu trình Nitrat hoá không diễn ra hoàn toàn và dẫn đến việc tích tụ NO₂ trong ao nuôi, bên cạnh đó nó cũng làm giảm mật độ số vi sinh vật hữu ích trong ao.

   3. Quá trình Nitrate hóa

     Quá trình nitrat hóa là một quá trình sinh học mà ở đó vi khuẩn nitrat hóa sẽ oxy hóa amonia (độc cho tôm) thành nitrat (không độc cho tôm) thông qua sự hình thành nitrit (gây độc cho tôm) trong điều kiện có oxy (Ritmann và Mac Carty, 2001).

Quá trình này gồm hai giai đoạn:

• Giai đoạn 1: amonia (NH₃) biển đổi thành NO₂^–
• Giai đoạn 2: NO₂^– biến đổi thành NO₃^–

     Giai đoạn thứ nhất, nhóm vi khuẩn nitrit như Nitrosomonas spp và Nitrosococcus spp đóng vai trò chủ yếu, trong khi đó giai đoạn 2, nhóm vi khuẩn nitrat hóa như Nitrobacter spp và Nitrospira spp là những nhân tố chính thúc đẩy quá trình.

     Tuy nhiên, hạn chế lớn nhất của quá trình này là nhóm vi khuẩn nitrat hóa có tốc độ phát triển rất chậm và đấy là vấn đề hết sức quan trọng. Khi NH₃ bắt đầu hiện diện thì quần thể vi khuẩn ôxy hóa ammnium bắt đầu phát triển, tuy nhiên chúng cần đến 02 tuần để đạt trạng thái ổn định. Bên cạnh đó, các nhóm vi khuẩn nitrat hóa là nhóm vi khuẩn hiếu khí bắt buộc, điều này có nghĩa là ôxy đóng vai trò quan trọng trong quá trình nitrat hóa, trong khi đó quá trình biến đổi NH₃ thành nitrit thì cần hàm lượng ôxy nhỏ hơn nhiều.

     Chính vì vậy, khi hàm lượng ôxy bị hạn chế, NH₄⁺ vẫn có thể bị ôxy hóa chuyển sang NO₂, nhưng chúng sẽ tích lũy trong nước ao, kết quả là hàm lượng NO₂^– tăng cao và gây độc cho tôm. Quá trình này thường xảy ra trong ao thiếu ôxy do không được sục khí đầy đủ hoặc có sự tồn tại những khu vực yếm khí (góc chết) trong ao.

II/ Tác hại của các loại khí độc thường gặp

     Hàm lượng NH₃ và NO₂ cao trong môi trường nước gây độc trên tôm nuôi, biểu hiện rõ nhất là tôm chậm tăng trưởng, giảm ăn, nổi đầu, chết dần hàng ngày, nếu tính trạng kéo dài tôm sẽ giảm sức đề kháng, tích tụ NH₃ và NO₂ nhiều trong cơ thể và dẫn đến dễ nhiễm bệnh khác như phân trắng, EMS, hội chứng gan tụy cấp, đen mang, đốm trắng, hoại tử cơ…

III/ Phương pháp xử lý khí độc

   1. Quản lý và khắc phục khí độc H₂S

Cần lưu ý dòng nước và các thiết bị lọc khí có thể gây xáo trộn lớp bùn đáy ao và phát tán khí độc H₂S do đó khi sục khí cần bố trí hợp lý để tránh sự xáo trộn này.

Khi phát hiện có khí H₂S cần tiến hành các biện pháp sau:

+ Giảm lượng thức ăn cho tôm từ 30 -40% trong tối thiểu 3 ngày

+ Tăng mức độ sục khí nhưng tránh làm xáo trộn lớp bùn đáy ao có thể dùng oxy viên

+ Bón vôi kịp thời để tăng độ pH

+ Sử dụng vi sinh vật tiêu thu H₂S

  2. Các biện pháp kiểm soát khí độc NO₂

Chu trình Nitơ

 – Cải tạo ao nuôi hoàn chỉnh, bùn và chất cặn bã phải được loại bỏ hoàn toàn ra khỏi ao nuôi trước khi bắt đầu vụ mới.

– Sử dụng các sản phẩm vi sinh chất lượng và đáng tin cậy có chứa nhóm vi khuẩn nitrat (Nitrosomonas spp và Nitrobacter spp) định kỳ và liên tục suốt vụ.

– Sử dụng kết hợp Yucca định kỳ để giảm NH₃, thông qua đó giảm hàm lượng NO₂. Sử dụng enzyme thúc đẩy nhanh quá trình phân hủy hữu cơ.

– Duy trì mật độ tảo có lợi trong ao ổn định.

– Cung cấp đầy đủ oxy trong ao nuôi, bố trí quạt nước hợp lý tránh các “góc chết” trong ao và xi-phông loại bỏ chất hữu cơ thường xuyên 

– Quản lý cho ăn tốt, tránh cho ăn dư thừa.

– Tuần hoàn nước ao nuôi ra ao lắng: Khi đưa nước từ ao nuôi sang ao lắng sẽ xử lý NO₂ trước khi tái cấp vào ao nuôi. Tại ao lắng, xử lý nước bằng ôxy già 5-10ppm. Oxy già sẽ cung cấp ôxy cho quá trình Nitrat hóa đồng thời ôxy hóa chất hữu cơ. Điểm yếu của phương pháp này là không thể áp dụng cho ao nuôi tôm có thể tích lớn bởi giá thành rất cao. Trong trường hợp người nuôi không có ao lắng thì nên tham khảo tại đây….(……..)

– Xử lý ao nuôi: Có thể xử lý CaCl₂ lượng 20-30 kg/1.000m³ định kỳ 2-3 ngày nhằm tăng cường khả năng chống chịu cho tôm. Khi thấy tôm có dấu hiệu ngộ độc NO₂ có thể dùng oxy viên 1-2 kh/1.000m₃  đánh xuống đáy ao vào ban ngày, liên tục vài ngày.

Kết luận: Trong quá trình nuôi tôm, cá khi lượng chất thải, chất hữu cơ,…trong ao nhiều sẽ xuất hiện các loại khí độc và làm ảnh hưởng đến chất lượng nuôi cũng như sự phát triển của tôm, cá. Chính vì vậy người nuôi cần tiến hành xử lý khí độc trong ao nuôi một cách kịp thời và phù hợp với từng điều kiện ao nuôi.